Trung đông là gì? Các nghiên cứu khoa học về Trung đông

Khái niệm Trung Đông

Trung Đông là một thuật ngữ địa - chính trị và văn hóa dùng để chỉ một khu vực có vị trí đặc biệt trên bản đồ thế giới, nơi giao thoa giữa ba châu lục lớn: Á, Phi và Âu. Khu vực này không chỉ là điểm kết nối địa lý, mà còn là trung tâm của nhiều dòng chảy lịch sử, văn minh và tôn giáo lớn. Cụm từ "Middle East" được phổ biến vào đầu thế kỷ 20, ban đầu sử dụng bởi các chiến lược gia phương Tây để phân loại một vùng nằm giữa Cận Đông (Near East) và Viễn Đông (Far East) trong hệ thống phân chia không gian địa lý toàn cầu của họ.

Về mặt học thuật, không có một định nghĩa duy nhất hay chính thức nào về Trung Đông, và phạm vi địa lý của khái niệm này thay đổi tùy theo ngữ cảnh nghiên cứu. Trong chính trị quốc tế, Trung Đông thường được nhìn nhận như một khu vực có tính chiến lược cao vì hội tụ nhiều yếu tố quan trọng: vị trí trung tâm trong thương mại quốc tế, sự hiện diện của nguồn tài nguyên khổng lồ (đặc biệt là dầu mỏ và khí đốt), cùng với vai trò tôn giáo và văn hóa đặc biệt.

Một số tổ chức quốc tế như Liên Hợp Quốc và Ngân hàng Thế giới khi thống kê và phân tích dữ liệu cũng sử dụng khái niệm Trung Đông, nhưng phạm vi các quốc gia bao gồm có thể khác nhau. Ví dụ, trong một số báo cáo kinh tế, Ai Cập được xếp vào Trung Đông, trong khi ở các tài liệu nghiên cứu lịch sử, Ai Cập đôi khi lại được liệt vào Bắc Phi.

Vị trí địa lý và ranh giới

Trung Đông nằm ở vị trí chiến lược giữa ba lục địa: phía tây giáp Địa Trung Hải, phía đông tiếp giáp Nam Á, phía nam mở ra Ấn Độ Dương và Biển Đỏ, phía bắc nối liền với vùng Caucasus và Biển Caspi. Ranh giới địa lý của Trung Đông không cố định, nhưng thường bao gồm một số quốc gia tiêu biểu:

• Thổ Nhĩ Kỳ
• Ả Rập Xê Út
• Iran
• Ai Cập
• Các quốc gia vùng Levant: Israel, Jordan, Lebanon, Syria, Palestine
• Các quốc gia vùng Vịnh: Qatar, Kuwait, Bahrain, Oman, UAE

Bảng dưới đây minh họa một số đặc điểm địa lý và diện tích của các quốc gia thường được xếp vào Trung Đông:

Quốc gia	Diện tích (km²)	Thủ đô
Ả Rập Xê Út	2,149,690	Riyadh
Iran	1,648,195	Tehran
Thổ Nhĩ Kỳ	783,562	Ankara
Ai Cập	1,001,449	Cairo

Nhờ vị trí đặc biệt này, Trung Đông là cửa ngõ giao thương quan trọng nối liền các tuyến hàng hải và đường bộ giữa ba châu lục, đồng thời là điểm trung chuyển trong nhiều hành trình thương mại cổ đại như Con đường Tơ lụa.

Lịch sử hình thành khái niệm

Thuật ngữ "Middle East" lần đầu tiên được sử dụng vào đầu thế kỷ 20 bởi nhà chiến lược hải quân người Mỹ Alfred Thayer Mahan để mô tả vùng đất nằm giữa Ấn Độ và vùng Cận Đông truyền thống. Trước đó, phương Tây thường sử dụng khái niệm "Near East" cho khu vực Balkan, Tiểu Á và Levant, trong khi "Far East" để chỉ Đông Á. "Middle East" ra đời để chỉ một khu vực mới được nhận thức là có vai trò chiến lược sống còn đối với quyền lực hàng hải và thương mại toàn cầu.

Trong giai đoạn Chiến tranh thế giới thứ nhất, khái niệm này trở thành một thuật ngữ chính thức trong các kế hoạch quân sự của Anh và Mỹ. Sau chiến tranh, nó tiếp tục được dùng phổ biến trong nghiên cứu chính trị, lịch sử và kinh tế để phân loại một khu vực có tầm quan trọng ngày càng tăng.

Sự hình thành khái niệm này gắn liền với bối cảnh thuộc địa, khi các đế quốc châu Âu tìm cách xác định và kiểm soát những khu vực giàu tài nguyên và có vị trí chiến lược. Do đó, việc sử dụng thuật ngữ "Trung Đông" cũng mang dấu ấn của lịch sử phương Tây và cách nhìn địa chính trị của họ.

Tầm quan trọng địa - chính trị

Trung Đông là tâm điểm chiến lược toàn cầu nhờ sở hữu nhiều tuyến hàng hải trọng yếu. Trong đó nổi bật nhất là:

• Kênh đào Suez – nối liền Địa Trung Hải và Biển Đỏ, giúp rút ngắn đáng kể tuyến hàng hải từ châu Âu sang châu Á
• Eo biển Hormuz – cửa ngõ xuất khẩu dầu mỏ lớn nhất thế giới từ vùng Vịnh Ba Tư
• Bab el-Mandeb – nối Biển Đỏ và Vịnh Aden, quan trọng trong vận tải hàng hóa và năng lượng

Các tuyến này đóng vai trò then chốt trong thương mại toàn cầu, đặc biệt đối với vận tải dầu mỏ và khí đốt. Bất kỳ sự gián đoạn nào tại các điểm này đều có thể gây ảnh hưởng lớn đến kinh tế thế giới, khiến khu vực trở thành điểm nóng trong các tính toán chiến lược của nhiều cường quốc.

Vị trí này cũng biến Trung Đông thành một khu vực cạnh tranh ảnh hưởng mạnh mẽ giữa các thế lực khu vực (như Ả Rập Xê Út, Iran, Thổ Nhĩ Kỳ) và các cường quốc toàn cầu (Mỹ, Nga, Trung Quốc). Từ xưa đến nay, hầu hết các xung đột lớn tại Trung Đông đều ít nhiều liên quan đến yếu tố kiểm soát tuyến vận tải và nguồn năng lượng.

Kinh tế và tài nguyên

Trung Đông sở hữu một trong những nguồn tài nguyên năng lượng phong phú nhất thế giới, đặc biệt là dầu mỏ và khí đốt tự nhiên. Theo số liệu của Cơ quan Thông tin Năng lượng Hoa Kỳ (EIA), khu vực này chiếm khoảng 48% trữ lượng dầu thô đã được chứng minh và hơn 40% trữ lượng khí đốt tự nhiên toàn cầu. Điều này không chỉ tạo ra nguồn thu ngoại tệ khổng lồ cho các quốc gia xuất khẩu, mà còn giúp họ trở thành những nhân tố ảnh hưởng lớn đến thị trường năng lượng thế giới.

Nền kinh tế nhiều quốc gia trong khu vực, đặc biệt ở vùng Vịnh, phụ thuộc mạnh mẽ vào xuất khẩu dầu mỏ. Một số quốc gia như Ả Rập Xê Út, Kuwait, Qatar, và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE) đạt thu nhập bình quân đầu người cao nhờ doanh thu từ dầu khí. Tuy nhiên, sự phụ thuộc này cũng mang lại rủi ro kinh tế, bởi giá dầu biến động mạnh có thể dẫn tới khủng hoảng tài chính.

Bảng sau đây minh họa trữ lượng dầu mỏ đã được chứng minh của một số quốc gia trong khu vực:

Quốc gia	Trữ lượng dầu (tỷ thùng)	Tỷ lệ % so với thế giới
Ả Rập Xê Út	266.5	17%
Iran	157.2	10%
Iraq	145.0	9%
Kuwait	101.5	6%

Ngoài năng lượng, Trung Đông còn có các nguồn tài nguyên khác như phốt phát (Morocco, Jordan), đồng (Iran), vàng và các khoáng sản chiến lược. Tuy nhiên, các ngành này thường chỉ đóng vai trò phụ so với dầu mỏ và khí đốt.

Văn hóa và tôn giáo

Trung Đông là cái nôi của nhiều nền văn minh cổ đại và tôn giáo lớn. Đây là nơi ra đời của Hồi giáo, Kitô giáo và Do Thái giáo. Sự giao thoa và tương tác giữa các tôn giáo này đã định hình nên đời sống tinh thần, các hệ thống pháp luật và giá trị văn hóa của khu vực.

Hồi giáo là tôn giáo chiếm đa số với hai nhánh chính: Sunni và Shia. Sự phân chia này không chỉ mang tính tôn giáo mà còn ảnh hưởng sâu sắc đến chính trị và xã hội của khu vực. Bên cạnh đó, Trung Đông còn có các cộng đồng Kitô giáo, Do Thái giáo, Druze, Yazidi, và nhiều nhóm tôn giáo thiểu số khác tồn tại qua hàng ngàn năm.

Về văn hóa, Trung Đông sở hữu kho tàng di sản phong phú, từ kiến trúc Hồi giáo đặc sắc như Thánh đường Sheikh Zayed ở Abu Dhabi, Nhà thờ Hồi giáo Al-Aqsa ở Jerusalem, đến các di tích cổ như thành phố Petra (Jordan) hay Persepolis (Iran). Nghệ thuật ẩm thực cũng phản ánh sự đa dạng văn hóa, với các món ăn đặc trưng như hummus, kebab, falafel, và các loại bánh ngọt baklava.

• Ngôn ngữ chính: tiếng Ả Rập, tiếng Ba Tư, tiếng Thổ Nhĩ Kỳ, tiếng Hebrew
• Trang phục truyền thống: áo choàng abaya, khăn keffiyeh, áo djellaba
• Âm nhạc: sử dụng nhiều nhạc cụ dân tộc như oud, qanun, darbuka

Xung đột và bất ổn

Lịch sử hiện đại của Trung Đông gắn liền với nhiều xung đột kéo dài, xuất phát từ cả nguyên nhân nội tại và yếu tố bên ngoài. Tranh chấp lãnh thổ, sự đối đầu tôn giáo, phân chia tài nguyên và can thiệp của các cường quốc là những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng bất ổn kéo dài.

Một số xung đột tiêu biểu gồm:

• Các cuộc chiến tranh Ả Rập – Israel (1948, 1967, 1973)
• Chiến tranh Iran – Iraq (1980–1988)
• Chiến tranh vùng Vịnh (1990–1991)
• Nội chiến Syria (từ 2011 đến nay)
• Xung đột Yemen (từ 2014 đến nay)

Các cuộc xung đột này không chỉ gây tổn thất về nhân mạng và kinh tế, mà còn tạo ra làn sóng di cư và khủng hoảng nhân đạo nghiêm trọng. Sự bất ổn ở Trung Đông thường kéo theo tác động lan tỏa toàn cầu, đặc biệt khi các tuyến vận tải năng lượng bị ảnh hưởng.

Vai trò trong hệ thống năng lượng toàn cầu

Trung Đông đóng vai trò trụ cột trong hệ thống năng lượng toàn cầu nhờ nguồn cung dầu mỏ và khí đốt khổng lồ. Các quyết định điều chỉnh sản lượng của Tổ chức Các nước Xuất khẩu Dầu mỏ (OPEC) thường tác động trực tiếp đến giá dầu thế giới. Công thức đơn giản thể hiện giá trị kinh tế từ sản lượng dầu:

$Giá\ trị = Sản\ lượng \times Giá\ dầu\ trung\ bình$

Việc kiểm soát các điểm nút vận tải như Eo biển Hormuz càng củng cố vai trò chiến lược của khu vực. Khoảng 20% lượng dầu mỏ thương mại toàn cầu đi qua eo biển này mỗi ngày. Sự gián đoạn tại đây sẽ lập tức ảnh hưởng đến giá năng lượng, thị trường tài chính và chuỗi cung ứng toàn cầu.

Xu hướng phát triển và tương lai

Trước áp lực chuyển đổi năng lượng toàn cầu, các quốc gia Trung Đông đang triển khai các chiến lược đa dạng hóa nền kinh tế. Một số quốc gia như Ả Rập Xê Út với Saudi Vision 2030 hay UAE với các dự án năng lượng tái tạo và phát triển du lịch, đang tìm cách giảm phụ thuộc vào dầu mỏ.

Xu hướng tương lai của khu vực có thể bao gồm:

• Gia tăng đầu tư vào năng lượng tái tạo (năng lượng mặt trời, gió)
• Phát triển các ngành dịch vụ, du lịch, tài chính
• Cải cách luật pháp và môi trường kinh doanh để thu hút đầu tư nước ngoài
• Tăng cường hợp tác khu vực để giải quyết xung đột

Tuy nhiên, quá trình chuyển đổi này đối mặt với nhiều thách thức như xung đột chính trị, bất ổn xã hội, biến đổi khí hậu và sự phụ thuộc sâu sắc vào thu nhập từ dầu mỏ.

Tài liệu tham khảo

• Encyclopaedia Britannica – Middle East
• CIA World Factbook
• U.S. Energy Information Administration
• Organization of the Petroleum Exporting Countries (OPEC)
• Encyclopaedia Britannica – Islam
• Saudi Vision 2030